چرا نجات آب؟ در حال حاضر تقریباً یک‌پنجم جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که به‌طور کلی کم آب هستند و همچنین معضلات و چالش‌های آب، به نحو روزافزونی در بسیاری از نقاط جهان در حال گسترش هستند. این مسئله به یکی از اساسی‌ترین موانع زندگی بشر و توسعه جوامع، تبدیل‌شده است. در نقشه زیر وضعیت دشت‌های ممنوعه در استان قم را ملاحظه می‌کنید. تصویری که حاکی از رو به زوال بودن منابع در دشت‌های استان است. چرا طرح داناب؟ مخاطب داناب چه کسانی هستند؟! داناب از چه قسمت‌هایی تشکیل شده است؟ موزش‌های دانابی به چه موضوعاتی می‌پردازند؟ آموزش‌های طرح داناب چگونه پیاده‌سازی می‌شود؟ چه سازمان‌هایی به اجرای طرح داناب کمک می‌کنند؟ طرح داناب از چه زمانی آغاز و چگونه به طرحی ملی تبدیل شد؟! گام‌های بعدی چیست؟
معرفی داناب
اگرچه عبارت “بحران آب” در چند سال قبل، عبارتی بود که بسیاری آن را می‌شنیدیم و حتی به کار می‌بردیم، اما به تدریج، “نجات آب” کاربرد وسیع‌تری پیدا کرد. قبل از آن که بخواهیم از دلایل این جایگزینی صحبت کنیم، ابتدا مروری داشته باشیم که مشکل اصلی چیست و آیا اصولاً نیاز است که برای عمومی کردن و یا اجتماعی کردن موضوع آب، اقدامی نمود؟
شکل‌گیری حیات بر روی کره زمین و پراکندگی آن در قسمت‌های مختلف این کره خاکی، به‌طور گسترده‌ای وابسته به آب است. به دلیل این وابستگی، عدم وجود جایگزین و همچنین محدودیت منابع آب قابل استفاده، ضرورت دارد تا تعادل میان آب در دسترس و مصارف آب برقرار باشد. این تعادل سالیان اخیر، خصوصاً بیست سال گذشته، به طرز شدید و باورنکردنی به هم خورده است. این امر از یک‌سو به دلیل رشد جمعیت، تغییر الگوی زندگی و افزایش جدی در نیاز به آب و از سوی دیگر توسعه روز افزون فعالیت‌های صنعتی و کشاورزی به‌منظور تأمین نیازهای این جمعیت، رخ داده و تغییرات اقلیمی نیز بر دامنه این چالش‌ها و مشکلات افزوده است.
در کشور ما ایران که در کمربند خشک و نیمه‌خشک کره زمین واقع شده و از منابع آبی شیرین اندکی برخوردار است، نیز این بر هم خوردن تعادل و عدم توجه به ظرفیت منابع آب در نقاط مختلف شکل گرفته و گسترش پیدا کرده است.
همان‌طور که ذکر شد، مسئله کمبود آب یک چالش حیاتی است که بسیاری از کشورهای جهان ازجمله کشور ما ایران با آن مواجه هستند. حل این مسئله، چندان ساده نیست و نیاز به مجموعه‌ای از اقدامات دارد. بخش مهمی از راه حل و البته نه تمام آن، این است که تک‌تک ما، تصویری درست از موضوع آب و ابعاد مختلف آن داشته باشیم، نقش پیدا و پنهان آن را در زندگی‌مان لمس کنیم و در ادامه، هرکدام، سهم و نقش ویژه خود را برای کمک به حل این مسئله، در طول زندگی، ایفا کنیم.
طرح”داناب” (طرح ملی دانش‌آموزی نجات آب) از یازده سال پیش برای کمک به دست‌یابی به چنین هدفی در نظام آموزش رسمی کشور شکل‌گرفته و در یک مسیر پر فراز و نشیب، با همکاری تعداد زیادی از افراد متعهد و علاقه‌مند، تا به امروز ادامه پیدا کرده است. برای این که با داناب بیشتر آشنا شوید، شش محور زیر را با هم مرور می‌نماییم:
طرح داناب برای مخاطب دانش آموزان مقطع راهنمایی (در نظام آموزشی پیشین) یا متوسطه اول (در نظام آموزشی فعلی)، تعریف شده است؛ انتخاب این مقطع به این دلیل بوده است که نوجوانان در این رده سنی از دوران ابتدایی عبور کرده و درک بهتری از موضوعات انتزاعی مثل آب زیرزمینی دارند و از طرف دیگر هنوز به‌طور کامل درگیر موضوعاتی مثل کنکور و بازار کار و … نشده‌اند. قاعدتاً این گروه سنی، تنها گروهی از افراد جامعه نیست که باید با وضعیت منابع آب و نجات آن آشنا شوند، اما به دلیل تأثیرپذیری و تأثیرگذاری بالا، یکی از بهترین و مستعدترین افراد جامعه هستند که می‌توانند تحت این آموزش‌ها قرار می‌گیرند. دست‌اندرکاران طرح امیدوار هستند که از طریق استمرار اجرای طرح داناب، در آینده‌ی نزدیک در کشور نسلی آگاه، حساس و مسئولیت‌پذیر نسبت به آب، پرورش یابد.
داناب طرحی نظام مند است. این طرح از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که در کنار همدیگر طرحی منسجم را شکل داده به‌طوری‌که تمامی بخش‌ها به صورت منظم و مثل حلقه‌های زنجیر به یکدیگر پیوسته بوده و به دنبال هم اجرا می‌شوند. به هر یک از این بخش‌ها “نظام” گفته می‌شود. در شکل زیر نظام‌های طرح داناب مشخص‌شده است:
آموزش‌های داناب، به دنبال ایجاد یک تصویر منسجم از مسئله آب و راه‌های کمک به نجات آن در ذهن دانش آموزان است. از آن جایی که موضوعات آبی در نواحی و استان‌های مختلف، متفاوت است، در کنار مسائل عمومی، موضوعات آموزشی طرح داناب در هر استان، تنظیم و بومی‌سازی می‌شود. موضوعاتی مثل آب‌های زیرزمینی و یا آب مجازی، از مهم‌ترین محورهایی است که تقریباً در تمامی کشور دنبال می‌گردد. از سال ۱۳۹۷ نیز، هر سال، یک موضوع در میان موضوعات متنوع آبی، به‌عنوان موضوع کلیدی سال انتخاب شده و در هر نقطه از کشور، متناسب با مثال‌های محلی، مورد آموزش عمیق‌تر قرار می‌گیرد.
آموزش‌های طرح داناب، به‌صورت شبکه‌ای و با مدلی به نام گلوله برفی منتقل می‌شود به این صورت که کارشناسان متبحر در ابتدا معلمان را آموزش می‌دهند و سپس آموزش‌های آبی از طریق معلمان آموزش‌دیده، به دانش‌آموزان منتقل می‌شود (تصویر زیر را ببینید). شایان ذکر است که داناب فقط آموزش به معنای متعارف نیست و بخشی بزرگی از آن، فعالیت‌های مشارکتی و … است.
شرکت مدیریت منابع آب ایران به عنوان متولی بخش آب کشور و از زیرمجموعه های وزارت نیرو در کنار وزارت آموزش و پرورش به عنوان مسئول و مجری نظام آموزش‌های رسمی، حامی و راهبر ملی طرح داناب هستند به صورتی که شرکت‌های آب منطقه‌ای و ادارات کل آموزش‌وپرورش در استان‌ها، پیشبرد عملیاتی آن را دنبال می‌کنند. ایده پرداز و مشاور ملی طرح سواد آبی (گروه مهندسی-اجتماعی آبانگاه) نیز مسئولیت‌های مرتبط با تعریف و پیشبرد ابعاد فنی و نظارتی طرح را بر عهده دارد. در تعدادی از استان‌ها، شرکت‌های آب منطقه‌ای، از مشاوران استانی برای کمک به پیشبرد طرح، استفاده می‌نمایند. سازمان حفاظت محیط‌زیست و نیز کمیسیون ملی یونسکو در ایران، از جمله دستگاه‌هایی بوده‌اند که به رشد و بالندگی هر چه بیشتر طرح، کمک نموده‌اند.
نخستین بار، براساس مطالعات و پژوهش‌های اجتماعی که بیانگر این مطلب بود که مخاطب دانش‌آموز از مناسب‌ترین مخاطبان برای آموزش‌های آبی می‌باشند، طرح داناب در استان خراسان رضوی تعریف شد و پس از موفقیت در فاز اولیه در سال ۱۳۸۹، در ۶ استان، به‌عنوان پایلوت‌های ملی توسعه پیدا کرد. براساس ارزیابی‌هایی که اثربخشی و کارایی طرح را نشان می‌داد، این طرح از سال تحصیلی ۹۱-۱۳۹۰ در تقریباً تمامی ۳۱ استان ایران تعریف می‌شود.
هر ساله با جمع‌بندی بازخوردهای پیشبرد طرح داناب از استان‌های مختلف، تلاش می‌شود تا بهبودهایی در پیشبرد طرح برای ادامه مسیر دیده شود. متناسب با شرایط مربوط به اقدامات پیشگیرانه ناشی از شیوع ویروس کرونا (Covid-19)، طرح داناب با تمرکز بر توسعه زیرساخت‌های آموزش‌های مجازی و استفاده از ظرفیت‌های این حوزه، سال تحصیلی پیش را پشت سرگذاشت و اکنون با گذر از دوران اوج کرونا و بازگشت به شرایط عادی آموزش ها به دو صورت حضوری و مجازی در سال تحصیلی پیشرو پیگیری می شود.